درس هشتم تاریخ یازدهم علوم انسانی
اسلام در ایران؛ زمینه‌های ظهور تمدن ایرانی-اسلامی
حمله‌ی اعراب مسلمان به ایران منجر به سقوط ساسانیان و آغاز دوران اسلامی در ایران شد.
فتح ایران
ساسانیان و اعراب
برخی قبایل بیابانگرد عرب قبل از اسلام در نواحی مرزی جنوب و جنوب غرب ایران زندگی می‌کردند و گاهی به شهرهای ایران تهاجم و پس از غارت به بیابان‌های عربستان عقب نشینی می‌کردند به همین دلیل ساسانیان علاوه‌بر پادگانهایی مرزی، دولت حیره را تحت فرمان خویش از قبایل عرب آل‌منذر (لخمیان) جهت جلوگیری از تهاجم قبایل بیابانگرد به مرزهای ایران بوجود آوردند.
ایران در آستانه‌ی حمله اعراب
از نظر سیاسی:
به علت درگیری‌های طولانی با رومیان در غرب و درگیری با قبایل بیابانگرد در شرق ودرگیری‌های داخلی بین بزرگان و اشراف دچار ضعف شدید بود به گونه‌ای که طی مدتی کوتاه بیش از ده نفر بهپادشاهی رسیدند. علاوه بر این از میان برداشتن دولت آل‌منذر توسط خسروپرویز نیز در شکست ساسانیان بسیار موثر بود.
از نظر اجتماعی:
اختلافات شدید طبقاتی، اختلافات مذهبی و سرکوب مخالفان دینی و دخالت موبدان در
امور کشور و شیوع بیماری طاعون باعث ضعف داخلی شده بود.
از نظر اقتصادی:
طغیان شدید رودهای دجله و فرات و شکستن سدها خسارات فراوانی به زمینهای کشاورزی بین‌النهرین و اقتصاد ساسانیان وارد نمود.
برخورد مسلمانان با ایرانیان
سلمان فارسی نخستین ایرانی بود که اسلام آورد. طبق برخی روایت‌ها پیامبر در نامه‌ای خسروپرویز را به اسلام دعوت نمود اما خسرو نپذیرفت و به به اذان حاکم ایرانی یمن فرمان دستگیری پیامبر را صادر نمود، ایرانیان همراه وی بعد از حضور نزد پیامبر و شنیدن خبر مرگ خسروپرویز از جانب پیامبر به اسلام ایمان آوردند و در شورش‌های بعد از رحلت پیامبر از جمله مقابله با پیامبران دروغین همکاری کردند. ساکنان بحرین و عمان نیز که تحت فرمان حاکمان ساسانی بودند در زمان پیامبر اسلام پذیرفتند.
حمله اعراب به ایران
در شرایطی که اوضاع داخلی ساسانیان دچار مشکلات فراوان بود در اواخر خلافت ابوبکر نخستین حملات مسلمانان به قلمرو ایران(سواد = عراق کنونی)آغاز شد و برخی مناطق را تصرف کردند اما حملات جدّی اعراب در زمان خلافت عُمَر آغاز شد که یزدگرد سوم پادشاه ساسانیان بود و در جنگ جسر یا پُل ساسانیان موفق به شکست اعراب و بازپیگیری برخی مناطق شدند، اما عُمَر نیروهایی تازه نفس را روانه‌ی ایران کرد که در جنگ قادسیه(۱۴ ق) سپاه ساسانی را شکست دادند و پایتخت ساسانیان، تیسفون را در سال ۱۶ ق. تصرف کردند.
علل شکست ساسانیان در جنگ قادسیه:
– اختلافات داخلی ایرانیان.
– ناامیدی رستم فرخزاد فرماندهسپاه ساسانی از پیروزی.
-همکاری برخی قبایل عرب و دهقانان ساکن سواد با مسلمانان.
– تقویت روحیه‌ی مسلمانان بعد از شنیدن خبر پیروزی سپاه مسلمانان مقابل رومیان در شام.
بعد از تصرف تیسفون توسط مسلمانان در جنگ جَلولا دوباره سپاه ساسانی مقابل اعراب مسلمان ایستادگی کردنداما شکست خوردند. شکست ساسانیان در جنگ سرنوشت ساز نهاوند(۲۱ ق) که آن را فتح‌الفتوح نامیدند باعث شد مسلمانان از هر طرف به داخل ایران وارد شوند و تا زمان خلافت عثمان بیشتر شهرهای ایران را به تصرف خویش درآورند.
دو قرن حکومت اعراب در ایران
عصر خلفای نخستین
– پس از فتح هر شهر حاکمی از جانب عربها (فرماندهان سپاه یا سران قبیله‌ها یا صحابه) برای آن انتخاب میشد.
-چون اعراب امور اداری نمی‌دانستند اداره‌ی شهرها در اختیار ایرانیان باقی ماند.
– دریافت و محاسبه‌ی مالیات‌ها توسط دبیران و دهقانان ایرانی انجام میشد.
– دفترهای دیوانی به خط و زبان پهلوی نوشته میشد و سکه‌ی ساسانی مورد استفاده بود.
درس هشتم تاریخ یازدهم علوم انسانی
دورهی خلافت امویان
مناطق مختلف ایران تحت نظر والی عراق اداره میشد. البته گاهی خلفای اموی در عزل و نصب حاکمان مناطق مهم مانند خراسان و آذربایجان دخالت می‌کردند.
حاکمان مناطق مختلف قلمرو اسلامی از جمله ایران فقط از بین قبایل وابسته به امویان انتخاب می‌شدند.
مهمترین والیان اموی که بر عراق و ایران حکومت کردند زیاد بن ابیه، عبیدالله‌بن‌زیاد، حجاج بن یوسف و یوسف بن عمر بودند که ظلم زیادی به ایران مسلمان و غیرمسلمان انجام دادند.
قبایل مختلف عرب به نواحی مختلف ایران کوچ کردند و آثار مختلف سیاسی،اجتماعی و فرهنگی برجای گذاشتند.
بر اثر سکونت قبایل مختلف عرب مسلمان در شهرها و حومهها به تدریج ارتباط در زمینه‌های تجاری و کشاورزی و سپس فرهنگی و اجتماعی بین عربها و ایرانیان صورت گرفت و بر روی یگدیگر تأثیر گذاشتند.
عصر خلافت عباسیان
– با قدرتگیری عباسیان مرکز خلافت از دمشق به بغداد انتقال یافت و شرایط سیاسی-اجتماعی به نفعایرانیان تغییر کرد.
– برخی از ایرانیان به مناصب سیاسی و نظامی مهمی مانند وزارت، فرماندهی سپاه و حکومت شهرها دست یافتند و برای ارتقای جایگاه ایرانیان تلاش کردند.
– تداوم سلطهی اعراب بر ایران و برخی اقدامهای عباسیان زمینه‌ی ناخشنودی و مخالفت ایرانیان را نسبت بهخلافت عباسیان فراهم نمود.
جنبش‌های ایرانیان در دو قرن نخست هجری
خلافت امویان چون رفتار قبیله‌گرایی (برتری دادن قبیله و وابستگان عرب خویش بر دیگر اقوام) داشتند و غیرعرب‌ها را تحقیر می‌کردند و آنان را موالی می‌نامیدند. به همین دلیل ایرانیان بر علیه آنان به مبارزه پرداختند.
جنبش های سیاسی و نظامی در دوره امویان
به علت ظلم و ستمهای امویان نسبت به ایرانیان و اهل بیت رسول الله، ایرانیان در جنبش‌های مختلف ضداموی شرکت می‌کردند که در درس ۶ ذکر شد.
جنبش های اجتماعی- فرهنگی در دوره امویان
گروهی از اندیشمندان ایرانی براساس آیات قرآن و روایات پیامبر(ص) مبنی بر برابری اقوام مختلف به رفتارهای برتری طلبی قبیله‌ای امویان اعتراض می‌کردند. گروهی از ایرانیان که به شعوبیان معروف شدند زندگی اعراب در دوران جاهلیت را با زندگی ایرانیان قبل از اسلام مقایسه می‌کردند و به تحقیر اعراب می پرداختند. شعوبیان تا دورهی اول عباسی در عراق بودند.
درس هشتم تاریخ یازدهم علوم انسانی
علل قیام‌های ایرانیان علیه عباسیان
برخی اقدامات خلفای عباسی مانند قتل ابوسلمه خلّال و ابومسلم؛ نابودی خاندانهای برمکیان و سهل؛ سختگیری و ستم به شیعیان و اهل بیت پیامبر باعث نارضایتی و قیام ایرانیان بر علیه عباسیان شد.
مهمترین جنبش‌های ایرانیان بر علیه عباسیان جنبش‌هایی بود که به خونخواهی ابومسلم یا بزرگداشت خاطره‌ی او صورت گرفت. رهبران این جنبش‌ها ترکیبی از عقاید دینی و فلسفی اسلامی و غیراسلامی مانند زرتشتی،مانوی و مزدکی داشتند. این جنبش‌ها زمینه‌ی ضعف عباسیان و تشکیل حکومت‌های ایرانی را فراهم نمودند.
روند اسلام پذیری ایرانیان
روند اسلام پذیری ایران تدریجی بود و قرن‌ها طول کشید. در جریان فتح ایران تعدادی از دهقانان و حاکمان و فرماندهان و جنگاوران اسلام پذیرفتند.
در دوران خلافت امویان به دلیل رفتارهای غیر اسلامی آنان روند پذیرش اسلام بسیار کُند بود. زیرا مسلمانان غیرعرب را موالی می‌نامیدند و از بسیاری از حقوق اجتماعی محروم بودند و از نومسلمانان جزیه می‌گرفتند.
در زمان خلافت عباسیان چون موقعیت سیاسی و اجتماعی ایرانیان بهبود یافت و خصوصاً با قدرتگیری سلسله‌های ایرانی اکثریت ایرانیان مسلمان شدند.
عوامل موثر در اسلام آوردن مردم ایران
– زیرا دین اسلام دین جهانی است و پیام برابری و برادری و سادگی اعمال و آداب اسلامی باعث جذابیت آن برای ایرانیان بود.
– زیرا تعالیم اسلام با عقاید دینی ایرانیان خواه زرتشتی و یهودی یا مسیحی شباهت زیادی داشت، مانند اعتقاد به یکتاپرستی و بهشت و جهنم و ظهور منجی.
– به علت مهاجرت گسترده‌ی اعراب مسلمان به ایران، زمینه‌ی آشنایی ایرانیان با اسلام و گروش به آن را فراهم نمود.
برخی گروهها مانند سادات علوی و شیعیان چون تحت ظلم امویان و عباسیان قرار داشتند به نواحی مختلف ایران مهاجرت کردند از جمله در قم و گیلان و مازندران و همچنین حضور امام رضا(ع) و امامزادگان در ایران نقش مهمی در گسترش اسلام داشتند.
درس هشتم تاریخ یازدهم علوم انسانی
سوالات تستیدرس هشتم تاریخ یازدهم علوم انسانی
چرا ساسانیان دولت دست نشاندهای از طایفه عربِ آل مُنِذر(لَخمیان) را در حیره بر سر کار آورد ؟
الف) یورش اعراب بَدَوی و برای جلوگیری از یورش رومیان به یمن
ب) جلوگیری از نفوذ رومیان به سرحدات ایران
ج) جلوگیری از نفوذ رومیان به سرحدات ایران و یورش اعراب بَدَوی
د) برای جلوگیری از یورش رومیان به یمن
در دوران باستان، قبایل بیابانگرِد عرب که در کدام سمت فلات ایران می زیستند؟
الف) مجاورت مرزهای شمال و شمال شرقی ب)مجاورت مرزهای جنوب و جنوب غربی
ج) مجاورت مرزهای جنوب و جنوب شرقی د) مجاورت مرزهای شمال و شمال غربی
یمن از زمان پادشاهی چه کسی به تصرف ساسانیان درآمد؟
الف) شاپور اول ب) شاپور دوم ج) بهرام پنجم د) خسرو انوشیروان
کدام عامل حکومت ساسانی را دچار فرسودگی و ضعف کرده بود؟
الف)جنگ های طولانی و پرخرج با یونان
ب) نبردهای پی در پی با اقوام بیانگرد در مرزهای غربی
ج)اختلاف و نزاع بزرگان و اشراف
د) جنگ های طولانی و پرخرج با اعراب مهاجم
پس از خسرو پرویز در مدت کوتاهی در ایران چند نفر به تخت شاهی نشستند؟
الف) بیش از ده تن ب) کمتر از ده تن ج) بیش از ۱۵ تن د) کمتر از ۱۵ تن
پس از کدام ماجرا، دسته ای از سپاهیان ساسانی از قبیله های عرب که به مرزهای ایران حمله کرده بودند،
شکست خورد؟
الف) شکست ساسانیان از روم ب) طغیان شدید رودهای دجله و فرات
ج) از میان برداشتن دولت آل‌منذر توسط خسروپرویز د) بروز بیماری مرگبار طاعون
زرتشتیان ساکن کدام در منطقه به اطاعت مسلمانان و پرداخت جزیه گردن نهادند؟
الف) عمان ب)یمن ج) بحرین د) حیره
کدام پادشاه ایران در سال هفتم هجری توسط حضرت محمد)ص( به اسلام دعوت شد؟
الف) شاپور اول ب) خسروپرویز ج) بهرام پنجم د) خسرو انوشیروان
اعراب مسلمان در اواخر دوران کدام خلیفه به منطقه سواد حمله کردند؟
الف) ابوبکر ب) عمر ج)عثمان د) معاویه
اعراب مسلمان در کدام چه سالی در قادسیه به سختی سپاه ایران را به سختی شکست دادند؟
الف) ۱۴ ق ب) ۱۶ ق ج) ۲۱ ق د) ۲۳ ق
حملات ج د ی اعراب به ایران در ابتدای دوره کدام خلیفه صورت گرفت ؟
الف) ابوبکر ب) عمر ج)عثمان د)معاویه
اعراب در کدام جنگ تیسفون پایتخت پرآوازه ساسانیان را پس از مدتی محاصره، تسخیر کردند؟
الف)جسر ب) فتح‌الفتوح ج)جلولا د) قادسیه
پیروزی اعراب مسلمان در کدام جنگ سرنوشت حکومت ساسانی را قطعی کرد ؟
الف)جسر ب) نهاوند ج)جلولا د) قادسیه
کدام جنگ اعراب با ساسانیان به فتح‌افتوح معروف شد؟
الف)جسر ب) نهاوند ج)جلولا د) قادسیه
کدام حادثه موجب تقویت روحیه و انگیزه جنگاوران عرب در قادسیه شد؟
الف) اختلافهای داخلی ایرانیان و ناامیدی رستم فرخزاد
ب)پیروزی خیرهکننده اعراب مسلمان بر رومیان در شام
ج) همکاری دهقانان و برخی قبیلههای عرب ساکن سواد با مسلمانان
د) آمدن جنگاوران تازهنفس به جبهه اعراب مسلمان
مهاجرتهای اعراب به ایران از دوران فتوحات با چه هدفی شروع شد؟
الف) گرفتن جزیه و مالیات از ایرانیان ب)جلوگیری از مهاجرت ایرانیان به عراق
ج) آمیختگی نژادی اعراب و ایرانیان د) تحکیم سلطه مسلمانان بر ایران
دفترهای دیوانی در عهد خلفای نخستین به چه خط و زبانی نوشته میشد؟
الف) خط و زبان آرامی ب)خط و زبان عربی ج) خط و زبان اشکانی د) خط و زبان پهلوی
در زمان حکومت بنیامیه، مناطق مختلف ایران تحت فرمان و نظارت چه کسی اداره میشد؟
الف) والی مدینه ب)والی عراق ج) والی شام د) والی خراسان
نخستین سلسله ایرانی در دوران اسلامی توسط چه کسی بنیانگذاری شد؟
الف)طاهربن حسین ب) یعقوب لیث ج)امیراسماعیل سامانی د) حسن بن زید علوی
شعوبیان در چه زمینهای در مقابل سلطه اعراب فعالیت می کردند؟
الف) سیاسی- اجتماعی ب) سیاسی- فرهنگی ج)فرهنگی- اجتماعی د) فرهنگی- مذهبی
بیشتر شهرها و مناطق ایران در چه مدت به تسخیر اعراب مسلمان درآمد؟
الف)کمتر از ۱۰ سال ب) بیشتر از ۱۰ سال
ج)بیشتر از ۲۰ سال د) کمتر از ۲۰ سال
در کدام دوره گرایش به اسلام در ایران شتاب گرفت؟
الف)دوره خلافت عثمان ب) دوره خلافت علی(ع) ج) دورهی خلافت امویان د) عصر خلافت عباسیان
کدام شهرها در نتیجه مهاجرت گروهی از شیعیان و علویان به دیار آنان با اسلام آشنا و مسلمان شدند؟
الف) قم و مازندران و گیلان ب)مشهد، اصفهان و شیراز
ج)ری، قم و اصفهان د) مازندران، آذربایجان و اردبیل
کدامیک از عوامل نارضایتی و خشم مردم ایران نسبت یه اعراب مسلمان نمیباشد؟
الف) قتل ابوسَلمه خلّل و ابومسلم ب) نابودی خاندانهای برمکیان
ج) سختگیری و ستم به شیعیان د)گرفتن جزیه و مالیات از ایرانیان